Dąb utrudzone opuścił konary,

Świerszcze sykały, upał był ognisty.

W dębie na ziemi siedział Marek stary

I na kolanach rozpisywał listy;

A włożył na nos krzywy okulary.

A taki był list jeden: "Mój strzelisty

Afekt i łaska Pana Zbawiciela

"Moskal i diabeł, że się tak kłócicie

I zostawiacie Bar Moskali pastwą;

Pan Regimentarz zaś sam mianowicie,

"Venit iudicium! Nie ode mnie, sługi,

Usłyszy wtenczas sąd - lecz przed Chrystusem

Zapłaci swoje zaciągnięte długi;

Toż samo pan Różański, co Fabiusem

Jest w naszej partii, także i ten drugi,

Niech wie, że sądu dzień nadchodzi kłusem

I weźmie wszystkich was jak tuman śmieci.

Takie ksiądz pisał listy pełne grozy.

A przy nim moja młoda posłannica,

Przelatująca moskiewskie obozy

Jak głos od harfy albo blask księżyca,

Przez błękit gołąb niósł i gołębica,

Ze świeczką w ręku stała zapaloną,

Kto by tam zajrzał, myślałby, że który

Z Ojców Kościoła siedzi z gołą głową

A zaś aniołek, rączką rubinową

Dotknąwszy białej jak kamień tonsury,

Wyciąga z głowy tęczę brylantową,

Podobną róży z gwiazd lub pełnej malwie...

I w ciemnym dębie było tylko dwoje:

Ksiądz z piórem w ręku, ze świeczką dziewczyna;

I tylko świerszcze między drzewne słoje

Wrzały piosenką. Była to godzina,

Gdzie słońcu broni przystępu leszczyna,

Lecz w owe czasy któż jednę godzinę

Marzył, spokojnie przedumał nad wodą?

Któż miał czas marzyć, że tak wszystko minie

Jak kwiat będący motylom gospodą?

Jak niezabudka drżąca przy leszczynie?

Jak łza? jak wszystko, co się zowie modą?...

Choć dobra moda była w onych czasach

A jednak i to minęło!... Ojczyzna

Że dla niej każda smakuje trucizna,

Ów wiersz, co niegdyś zachęcał do cnoty,

Jest dzisiaj... każdy mi to pewnie przyzna,

Że ten wiersz bez psów, bez liszek, bez czajek,

A więc niech wszystko mija! - Wstańcie, burze!

I zwiejcie mój ślad z tej smętnej pustyni!

I moje myśli jak łez pełne kruże

Przechylcie, niech je próżnymi uczyni

Czas. - Wszak stawałem na niejednej górze

Bliżej piorunów niż gadu, co ślini

Pocałunkami nawet twarz człowieka;

I dziś od ogniów boskich w dół zepchnięty

Z piramid czoła, z wulkanicznych szczytów,

Cierpię - lecz jeszcze gardzę. I ten ścięty

Rym nieraz kąsa was aż do jelitów,

I płynie jako szalone okręty,

Z fal odrzucany do niebios błękitów,

Gdzie mu początek był i koniec będzie,

Tymczasem z szumów żaglowych i waru

Myśli zhukanych jest harmonia dzika,

Którą ja lubię, że tak pełna gwaru,

Że czasem jak wąż pośród ruin syka,

Czasem podobna do aniołów swaru,

Gdy błyskawicą letnią się odmyka

Niebo i znów się zasuną płomienie

A jednak, gdyby twoja, o młodości!

Żelazna niegdyś wola, dumna, twarda,

Gdybym nad sobą miał więcej litości,

Gdyby mi nawet w krew nie przeszła wzgarda

Tego, co teraz jest i co w przyszłości

Być może: lutnią szalonego barda

Skruszyłbym wziąwszy pod zgięte kolano;

Lecz późno! późno już! Gdzie są słuchacze?

Czy w grobach klaszczą w ręce zadziwione?

Czy urągają? - nie wiem - i nie raczę

Gonić myślami te smętne, stracone

Orzeł lecący na słońce czerwone,

Zda mi się, że to jakaś dusza bratnia

Lubiłem takie dusze dzikie, smętne,

Błyskawicowe trochę, trochę mętne,

Nawet gdy w ciało się straszne obloką

I w pioruny się rzucają namiętne

Lub nad Safony chwieją się opoką;

Lubiłem takie dusze - niebezkarny! -

Dziś uleczony na pół - lubię róże

Takie, jakimi je Bóg stworzył, ładne

I wiotkie. - Teraz wam powieścią służę

Żadną gawędą pieśni nie przedłużę,

Ale też z faktów wam nic nie ukradnę,

Bo wszystko godne jest pamięci wiecznej

Stoi więc w dębie moja mołodyca

Ze świecą - jasne dwa gołębie burczą;

Ksiądz pieczętuje sygnetem szlachcica

Listy... Posłuszne się papiery kurczą

W kopertę; z lakiem ożeniona świeca -

Mówiąc Delill[e]a stylem - styl tak sturczą

Poeci, że dziś gwałtem trzeba z Francji

Ożeniona więc świeca z laską laku,

Wydała tę łzę, która z tajemnicy

Zwłaszcza jeżeli Moskal na granicy

Z pomocą drugiej ożenionej świecy,

Już więc ksiądz Marek (tu mnie nie dościgną

Iksy warszawskie) kochanków zaślubił

I nim oboje w małżeństwie ostygną,

Przypieczętować chciał - już lak naczubił,

Już... już... Wtem szable mu po oczach migną!

Ksiądz wstał - szczęk wielki był - pieczątkę zgubił;

Ujrzał na ścianach boju stereotyp,

Co się więc działo zewnątrz, to się w łonie

Suchego dębu odbiło tęczowie.

Był bój, naprzeciw siebie szły dwa konie,

Nad głową niosąc podniesione bronie,

Szablice; każda jako sierp na głowie.

Zaraz ksiądz poznał, że ci wojownicy

Niechajże sobie trochę krwi utoczą,

Potem z rozwagą większą w ogień skoczą..."

Światłość ich obu owionęła krwawa;

Spotkali się raz, złożyli nad głową

I znów ich konie rozniosły szalone;

Za drugim razem tnąc sztuką krzyżową

Beniowski, zgrabnie skoczywszy na stronę,

Dał szacht tak płytki koniowi nad głową,

Że mu z przyciętych uszu dwie czerwone

Trysły fontanny; jak rubin się żarzą

Więc się na białym wydawał rumaku,

Mając zalane oczy krwi wytryskiem,

Jakby delfina miał w złotym czapraku

Pod siodłem, który krew wyrzucał pyskiem.

Nie dając jednak najmniejszego znaku,

Że był zmięszany tym ostrym dogryzkiem,

Obróciwszy się koniowi do grzbietu

Straszny był wtenczas: we krwi, co go broczy,

Spokojną miał twarz i spokojnie mierzył

Do bohatera pieśni, między oczy -

I gdyby krzemień był spadł i uderzył

W dekę... co skrami pryskając odskoczy,

Pewnie by więcej mój bohater nie żył...

Bo sam wyznawał, że w szturmaku onym

Więc pewnie by ją był duszy oczyma,

Jak mówi Hamlet, w czaszce swej zobaczył,

Miłe zdarzenie. - Bóg zachować raczył

Człowieka, a ja zeń zrobię olbrzyma;

Że empirycznie, minąwszy przyczynę,

Więc pan Sawa lewe przymrużył oko i wycelił,

A zaś powszechnie o nim niosła sława,

Że nawet pannom, gdy sobie podchmielił,

Wystrzelał korki. - Była to zabawa,

Której bym wcale z innymi nie dzielił,

Gdybym był panną, gdzieś, w szlacheckich dworkach

Wycelił już więc prosto, w same czoło,

I palec już giął - gdy nagle... o dziwy!

Jakoby Irys, co rzuciwszy koło

Z tęczy, zlatuje na zamglone niwy:

Lekko jak anioł, jak ptaszek wesoło,

Dzieweczka z dębu dała skok straszliwy,

Skok na dwa łokcie od ziemi wysoki,

Z obłoków spadła na ów koń ze śniegu,

Na którym siedział pan Sawa złowrogi;

Nim się obejrzał, już na siodła brzegu

Stojąca za nim jak Olimpu bogi,

Chwyciła za lejc - i na tylne nogi

Podniósłszy konia z rycerzem do góry,

I nie czekając, aż poprawi strzału,

Lejcem i głosem zagrzawszy rumaka,

Rzuciła w galop taki pełny szału,

Że galop konia był jako lot ptaka.

A ta dzieweczka, by duch ideału,

Stojąc nóżkami na końcu czapraka,

Resztą się ciała - strach przechodzi mrowi! -

I błękit ją wziął tak zrównoważoną,

Z rozciągniętymi jako ptak rączęty.

Z włosów, co były na głowie koroną,

Naprzód się złoty zrobił wąż zwinięty

W kłęby i leciał wraz za tą szaloną,

W połyskujące ją chcąc winąć skręty,

I różne kwiaty wyrzucał ze skrętów,

Za włosem i za kwiatami, i za nią

Pędziły równym dwa gołębie lotem. -

Nie widzę więcej: jary się tumanią,

Dymnej kurzawy przesłonięte złotem;

W kurzawie rycerz znika z moją panią...

Jeszcze raz galop konia runął grzmotem,

Jeszcze raz jeździec na wierzchołku góry,

Błysnął i zniknął. - Teraz kto wypowie

Uczucia wnętrzne w moim bohatyrze?

Zamiast kul srogich pana Sawy w głowie,

Ujrzał... a tu mu wcale nie ubliżę,

Bo wiem, że wiedział, co są centaurowie,

Przypomnieć musiał więc o Dejanirze

I miał na twarzy taki wyraz boski

Oczy utopił w kurzu obłok złoty,

Gdzie znikał rycerz, koń, panna, jej włosy

I za włosami, jak dwa papiloty,

Białe gołąbki na dwóch końcach kosy.

I stał, i patrzał - gdy z dębowej groty

Wyszedł ku niemu karmelita bosy

I przeżegnawszy się Chrystusa znakiem,

"O krwi gorąca! że też ja nie mogę

Utrzymać nigdy między wami zgody!

Oto pan Sawa znowu ruszył w drogę,

Bóg wie, czy wróci, a rzeski i młody.

O młodzi! młodzi! pod waszą ostrogę

Trzeba dać woły najleniwsze z trzody;

Dopóki każdy z was na koniu jeździ,

"Skądże wam przyszło, żeście tu z jaszczura

Zwaśniła obu, gdyśmy tutaj jedli

I pili: oto złota miniatura,

O którą srogi bój obaśmy wiedli.

O taką się rzecz bijemy nie pierwsi;

"A zerwawszy ją, chciałem serca dostać

Spod żeber jego tą szablą turecką".

A ksiądz: "O takąż rzecz chodziło świecką?

Wstydź się, wielmożny hrabio! jesteś dziecko!

Tę miniaturę mi dała dla ciebie

"Ja zaś, nie mając kieszeni w habicie

Dałem ją Sawie, by ją schował skrycie,

Łzami, a w takim pisany sposobie,

Że choć ksiądz jestem, w miłostkach nie służę,

"Oto jest pismo dziś pisane w nocy,

Czytaj waść! ja tymczasem na koń siędę;

Bar potrzebuje dziś mojej pomocy:

Lub go ocalę, lub niebo zdobędę".

Beniowski, blady jak duch o północy,

Już nie uważał na księdza gawędę,

Ale otworzył list, czytał i wzdychał,

A naprzód w liście było opisanie

Tego, co w drugiej mojej pieśni stoi,

To jest: jak zamek wzięto niespodzianie,

Jak go dostano prędzej niźli Troi,

Jak na śmiertelnym już był karawanie

Szlachta będąca w zamku na załodze,

Pisała panna - "nigdy ojca wola,

Nigdy ponęta, nigdy przestrach krwawy,

Nigdy szalone szczęście lub niedola

Nie skłonią mego serca do odmiany -

"Odjeżdżam teraz - ale się otoczę

Myślami, kwiatów podolskich zapachem,

Woniami, które były tak urocze,

Gdy w Anielinkach, pod słomianym dachem,

Ty mię porzucał - a ja ci warkocze

Abyś mi u nóg nie padł konający:

"Powiem ci teraz, żem się była zlękła,

Abyś ty we mnie nie usłyszał głosów,

Z którymi w sercu jakaś struna pękła,

Gdy się dotknąłeś usty moich włosów...

Pomnisz, żem wtenczas tak jak dziecko jękła,

Chwytałam się szat twoich, drzew i kłosów,

Myślałam, że już ginę z światłem, z echem

"Kiedy to piszę, słońce wschodzi z wieńcem

Chmur i tak wstydzi mnie, że nie wiem czemu,

Cała się zlałam łzami i rumieńcem -

Ty wiesz, ja zawsze kwiatowi białemu

Podobna, póki mi był oblubieńcem

Chrystus. - Uśmiechnij się słońcu złotemu,

Bo mi się przed nim łza gorąca toczy

"Niespokojności pełne serce moje!

Jeżeli kiedy przywiodą cię boje

Aż do mojego zamku, do Ladawy,

Na oknie stoi filiżanka z lawy;

Rzucam dla ciebie w nią maleńki kwiatek -

Wolą, ten wszystko pokona. Addio!

Z wyciągniętymi za tobą rękoma -

Jeszcze raz wołam ciebie, caro mio!

Przy tobie zawsze będę - niewidoma.

I wprzód mi serce niż ciebie zabiją.

"Pytałam dzisiaj starej wróżki Diwy,

Odpowiedziała, że będziesz szczęśliwy,

Że się o ciebie wiele duchów kłóci

Czarnych i złotych z tęczowymi grzywy -

Że zawrzesz z królem indyjskim przymierze...

"Przepowiadając mówiła mi stara,

Że widzi ciebie w sankach z wieloryba,

A zaś przy tobie stoi jakaś mara

Przez którą Diwa widzi przyszłe rzeczy,

Gwiazd ani słońca, nie widzieć błękitu,

Na ciebie patrzeć od zmroku do świtu. -

Zda mi się nawet, że w jakiej potrzebie

Pomogłabym ci oczyma - do szczytu

Te plamki do ust były podniesione,

Lecz ksiądz podstawił pod usta szkaplerza.

"Te całuj" - krzyknął - "te rany czerwone,

Które Chrystus miał: godne ust rycerza,

Nie te kropelki łez gorzkie i słone,

Z których rdza pada na kryształ puklerza!

Rzuć ten list - daj go, jak mówią, szatanu -

"Piszą mi - że tron odzyskał khan Giraj,

Przyjazny zawsze Polsce był khanisko;

Masz listy, których, proszę, nie otwieraj,

Aż staniesz w Krymie. Wprawdzie to nieblisko,

Jaskółki wiedzą tam drogę na wyraj

I bocian także z małą szarą pliską

Do tej krainy lecą z wielkim krzykiem;

I prostą drogę w chmurach rozpowiada.

Tak jeśli cię duch Chrystusa nawiedzi,

Będziesz jak bocian, co nigdy nie siada,

Lecz wyciągnąwszy dziób jak włócznię z miedzy,

Prosto wędruje i w gniazdo upada -

Gdzieś na wieśniaczej chacie, zmordowany,

"Ufaj mi, synu! jeśli wytkniesz sobie

Drogę, a prostą - to choćby do słońca

Zalecisz, często na krzyżu lub grobie

Odpoczywając. - Lećże więc bez końca,

A będziesz chodził w anielskiej ozdobie

Jako ojczyzny i wiary obrońca;

A nim zasługi twoje w niebie zginą,

"Patrz na mnie! - jestem także zmordowany,

A kto wie co tam w moim sercu płacze?

A jednak wziąłem w rękę krzyż drewniany

I chodzę tuląc do głębi rozpacze.

Wolałbym może już w grób... jak złamany

Dąb i bez liści - lecz mi serce skacze,

Kiedy na działo wstąpi moja noga,

Ma brwi, na hańbę ojczyzny zmarszczone;

Więc jeszcze wstrząsa te pola stepowe

I tej ojczyzny martwej wznosi głowę,

I kładzie na nią zbawienia koronę...

Także więc krwawym was obmywam chrzeatem!

"Garsteczką prochu, co jutro w dolinie

Będzie rodziła chwasty i lilije;

Dzbanem, z którego strumień wiary płynie,

A który jutro Bóg nogą rozbije.

Nośże ty ducha w tej cielesnej glinie;

A nie lękaj się, gdy wiatr w oczy bije

Z błyskawicami. Na końcu żywota

"Tam wszystkie nasze łzy i krew rozlana

Są policzone i nie ginie jedna

Kropelka, ani biała, ni różana,

Światło wieczyste. Idź więc w imię Pana!

A byłaby też ta Ojczyzna biedna,

"Ochrzczony teraz i w grobowcu późnym".

To mówiąc ręce wyciągnął - i drżały.

Słuchał go rycerz z czołem smutnie groźnym

I był na twarzy przerażeniem biały,

I skry mu z oczów szły, i dreszczem mroźnym,

Miłością wielką dla nieszczęsnej chwały

Czuł się przejęty. Będąc tak ognisty,

I wraz obrócił konia na południe

Ku wschodzącemu wtenczas miesiącowi...

Jechał i marzył o przyszłości cudnie.

A któż sny takie młodości wypowie?

Choć aniołami te strofy zaludnię,

Choć z ziemi stworzę kraj podobny snowi,

Nie dosyć będzie - przez gościniec z ostów,

Austerie chyba z szkła i z dyjamentu

Łódź życia jest jak złota łódź Sorrentu,

Co siekąc kryształ przeźroczysty, szklanny,

Ogień dobywa błękitny z odmętu,

I z wioseł ogień leje nieustanny.

I tak jak łabędź ognisty przelata,

Młodości! każ się tej łabędziej marze

Z ognia i złota unosić po świecie,

Niech szumi wino w twej platońskiej czarze,

Na głowie niechaj będzie wonne kwiecie,

A blisko ślubów wysokich - ołtarze,

Gdzie Saturnowy wąż się z ognia plecie:

Kłębami dymu niechaj się otoczę,

Niech o młodości pomarzę półsenny.

Czuję, jak pachną kochanki warkocze,

Widzę, jaki ma w oczach blask promienny;

Czuję znów smutki tęskne i prorocze,

Na próżno serce truciznami poim!...

Patrzaj! powracam bez serca i sławy,

Jak obłąkany ptak, i u nóg leżę.

O! nie lękaj się ty, że łabędź krwawy

Jam czysty! Głos mój śród wichru i wrzawy

Słyszałaś... w równej zawsze strojny mierze...

U ciebie jednej on się łez spodziewał,

Idź nad strumienie, gdzie wianki koralów

Na twoje włosy kładła jarzębina;

Tam siądź i słuchaj tego wichru żalów,

I w pieśń się patrzaj tę - co jest z opalów,

A więcej kocha ludzi, niż przeklina.

I pomyśl: czy ja duszę mam powszedną?

Twój czar nade mną trwa. - O! ileż razy

Na skałach i nad morzami bez końca

A miłość twoję miałem na kształt słońca

W pamięci mojej. - Anioł twój bez skazy

Na moich piersiach spał - a łza gorąca

Nigdy mu jasnych skrzydeł nie splamiła:

W gajach, gdzie księżyc przez drzewa oliwne

Przegląda blado jak słońce sumnienia,

Chodziłem z tobą jak dwie mary dziwne,

Skrzydła nam wiatru nie były przeciwne

I nie ruszały włosów i odzienia.

Między kolumny na niebie się kryśląc

Z taką więc ciszą i z taką powagą

Wejdziemy kiedyś w elizejskie bory;

My, cośmy ziemię tę widzieli nagą,

Przez piękne niegdyś widzianą kolory,

Cośmy poznali, że nie jest odwagą

Rozpacznym czynem skończyć żywot chory,

Lecz uleczeni przez trucizn użycie,

Pierwszy to i raz ostatni, o miła!

Mówię do ciebie. Jest to błyskawica,

Która ci chmurę posępną odkryła,

I boleść wyszła z niej jak nawałnica;

W twoim ogrodzie pustym będzie wyła,

Gdy księżyc pełny, jak srebrna różyca

Gmachów gotyckich, biały blask rozleje

Bądź zdrowa - odejść nie mogę, choć słyszę

Wołające mnie duchy w inną stronę;

Wiatr mną jak ciemnym cyprysem kołysze

I z czoła mego podnosi zasłonę,

Z czoła, gdzie anioł jakiś skrami pisze

Wyrok łamiący mnie między stracone...

Ja czekam krusząc wyroki okrutne...

Bądź zdrowa! drugi raz cud się powtórzy:

Martwy, odemknę ci w grobie ramiona,

Kiedy ty przyjdziesz, do zbielałej róży

Podobna, zasnąć. - Dosyć! Pieśń skończona!

Oko się moje senne łzami mruży,

Róże uwiędły - czara wychylona,

I pieśń gdzieś leci ode mnie echowa...

Już pożegnałem cię - jeszcze bądź zdrowa!